Paribasa lan Saloka

http://jv.wikipedia.org/wiki/Paribasa_lan_Saloka_Jawa

Paribasa lan Saloka Jawa

Iki arupa dhaptar paribasa lan saloka basa Jawa (durung pepak) sing ditata urut abjad. Paribasan iku tetembungan utawa ukara saèmper saloka nanging tegesé wantah, dudu pepindhan. Ana ing dhaptar iki paribasan lan saloka digabung dadi siji amrih luwih prasaja.

 A

• Adhang adhang tetese embun, tegesé njagakke barang mung trima sak olèh-olèhé.
• Adigang, adigung, adiguna, tegesé, wong aja ngandhelaké kaluwihané dhéwé waé. Adigang iku tegesé: kakuwatané. Adigung iku tegesé: gedhéné. Adiguna iku tegesé: kapinterané.
• Agama ageming aji, tegesé agama dadi panuntun marang tingkah laku lan bisa ngatonaké sapa sejatining dhiri.
• Aja dumeh, tegesé sapa waé aja ngagungaké jabatan, kasudibyan, utawa kalungguhané. Upamané, aja sewenang-wenang. Dupèh wong sugih ngenyèk sing mlarat, dupèh wong pinter ngenyèk sing bodho, dupèh gagah utawa ayu ngenyèk sing èlèk. Wong urip kudu brayan karo liyan, ing ngarsaning Gusti Allah kabèh menungsa utawa barang sing urip liyanè padha waé.
• Aja golek wah, mengko dadi owah, tegesé aja mburu marang pandelenganing liyan utawa tumandang kang mung golèk pangaleman. Kabèh mau bisa njalari édan dhéwé.
• Aji godhong garing utawa aji godhong aking, tegesé wis ora ana ajiné babar pisan. Wong sing tumindak culika utawa cidra ing janji biasané banjur ora diajèni déning masarakat saubengé. Saking ora ana ajiné prasasat aji godhong garing.
• Ajining dhiri dumunung ana ing lathi, ajining raga ana ing busana, tegesé aji pamulyaning (kakurmataning) wong ana ing tutur pangucapé. Banjur aji pamulyaning sing njaba ana ing sandhangané sing dienggo.
• Alon-alon waton kelakon, tegesé wong iku ora usah kesusu. Yèn nglakokaké barang iku bisa alon-alon waé, angger kelakon. Yèn kesusu malah ora tekan ing panggonan sing dituju.
• Ambeg parama arta, tegesé ndhisikaké tugas kuwajiban sing utama. Dadi nduwèni rasa tanggung jawab sing dhuwur.
• Ana catur mungkur, tegesé ora gelem ngrungokaké rerasan kang ora becik. Ing ukara iki, tembung catur tegesé omongan utawa pirembugan.
• Ana dhaulate ora ana begjane, tegesé wis arep nemu kabegjan, nanging ora sida.
• Anak polah bapak kepradah, tegesé Kelakuané anak iku apa waé sing nanggung wong tuwané. Anak iku dadi tanggungjawab wong tuwané, kalebu kabèh tidak tanduk anak. Yèn ana tindak tanduk anak sing salah, wong tuwa mesthi mèlu-mèlu disalahké wong liya. Sewaliké nèk ana tindak tanduk anak sing apik/bener, wong tuwané biasané mèlu disanjung. Iku sebabé wong tua kudu ndhidhik putra-putriné sing bener, sing ora nyalahi aturan-aturan agama, tata krama lan liya-liyané.
• Angon mangsa, tegesé golèk wektu kang prayoga kanggo tumindak.
• Angon ulat ngumbar tangan, tegesé nyawang kahanan jalaran arep nyolong utawa tindak culika.
• Asu belang kalung wang, tegesé wong asor nanging sugih.
• Asu gedhe menang kerahe, tegesé wong gedhé lan nduwé panguwasa menang kuwasané.
• Asu marani gepuk utawa asu marani gebug, tegesé njarak marani bebaya.
• Asu rebutan balung, tegesé rebutan barang kang sepélé.
• Ati bengkong oleh oncong, tegesé wong sing nduwé niyat ala olèh dalan.

B

• Baladewa ilang gapite utawa Gatutkaca ilang gapité, tegesé wong kang ilang kaluhurané. Baladewa iku wayang sing gagah pideksa, nanging wayang yèn ilang gapité ora bisa dienggo déning dhalang. Gapit iku kayu utawa lulang penyu sing kanggo njepit wayang supaya bisa ditancepké ing debog lan bisa jejeg.
• Banyu pinerang, tegesé pasulayané sedulur mesthi énggal pulihé.
• Bathang lelaku, tegesé lelungan ngliwati panggonan sing mbebayani.
• Bathok bolu isi madu, tegesé Wong asor nanging sugih kapinteran.
• Becik ketitik, ala ketara, tegesé tumandang apa waé, mengko bakal bisa ketitik (dimangertèni) endi sing becik endi sing ala (ora becik). Paribasan iki uga asring dienggo kanggo ngelingaké supaya ora susah was sumelang yèn tumindak bener, amarga ala-beciké bakal dimangertèni utawa katon.
• Belo melu seton, tegesé bisane mung melu-melu, ora ngerti sing dikarepake.
• Bubuk olèh lèng, tegesé wong sing duwé niyat ala olèh dalan.
• Busuk ketekuk, pinter keblinger, tegesé sing bodho lan sing pinter padha-padha nemu cilaka.

C

• Canthing Jali iku tegesé wong kang wis ora bisa diisi menèh pikirané kanggo èlmu. Amarga uteké wis ora nyandhak. Utawa, wong bodho arep sinau ping bola-bali tetep ora bisa pinter.
• Cathok gawel iku tegesé ora diajak rembugan, nanging mèlu-mèlu ngrembug.
• Car-cor kaya kurang janganan iku paribasan sing tegesé ngomong ceplas-ceplos ora dipikir dhisik.
• Cecak nguntal cagak, tegesé duwé kekarepan sing mokal bisa klakon.
• Cecak nguntal empyak, tegesé gegayuhan kang ora timbang karo kekuwatané.
• Cedhak kebo gupak, ateges pawongan kudu bisa wicaksana anggoné kekancan. Kekancan karo wong sing kelakuané ala bakal katut ala. Paribasan liya sing maknané padha ya iku: Cedhak cèlèng boloten.
• Cincing-cincing meksa klebus ngemu teges karepé ngirid nanging malah entèk akèh
• Criwis cawis, tegesé tansah mbantah prentah nanging sumadya nindhakake.

D

• Dahwen ati open, tegese nacad ananging arep dimelik dhewe.
• Datan sisip salugut kolang-kaling pinara sasra
• Dhemit ora ndulit, setan ora doyan, tegese tansah ginanjar slamet, ora ana sing ngribedi.
• Desa mawa cara negara mawa tata, tegese saben panggonan duwe cara dhewe-dhewe.
• Diwehi ati ngrogoh rempela, tegese nyuwun wis diparingi sithik, nyuwun sing akeh.
• Dom sumuruping banyu, tegese laku samar utawa meneng-menengan.
• Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan, tegese sanajan wong liya yen ana ora kepenake melu ngrasaake.
• Didhadunga medhot, dipalangana mlumpat, tegese padha kethikan, sing siji api-api ora ngerti.
• Durung pecus keselak besus, tegese durung sembada wis kepingin sing ora-ora.

E

• Éman éman ora keduman iku karepé ngéman nanging malah ora keduman dhéwé.
• Emban cindhe emban siladan iku paribasa Jawa sing tegesé siji lan sijiné ora padha pangrengkuhé (ora adil).
• Embat-embat celarat ku tegesé nyambut gawé klawan ngati-ati banget.
• Emprit abuntut bedhug iku tegesé prakara sing sepélé dadi gedhé (padha karo Kriwikan dadi grojogan)
• Endhas gundhul dikepeti iku paribasan sing tegesé wis kepénak ditambahi luwih kepénak manèh.
• Enggon welut didoli udhet iku tegese panggoné wong pinter dipamèri kapinteran sing ora sepirowa
• Entek jaraké iku tegesé wis entèk kasugihané.
• Esuk dhele sore tempe iku paribasan sing tegesé méncla- ménclé.
• > Eseme bupati semune mantri....... mboten mangertos lajengipun sumonggo dipun lajengaken

F

G

• Gagak nganggo laring merak iku tegesé wong cilik tumindak kaya wong gedhé.
• Gajah alingan suket teki iku tegesé lair lan batin ora padha, mesthi bakal ketara.
• Gajah elar iku sarwa gedhé lan dhuwur kekarepané.
• Garang garing iku tegesé wong semugih nanging sabeneré kakurangan.
• Gupak pulute ora mangan nangkane iku tegesé mèlu rekasa nanging ora mèlu kepénak.
• Gegedhen empyak kurang cagak iku tegesé kegedhèn kekarepan nanging ora kuwawa nandangi.
• Golek uceng kelangan dheleg iku tegesé amarga kepingin antuk sing luwih aji malah kélangan apa sing wis diduwèni.

Gemah ripah, loh jinawi = artine utawa tegese golek ing paket halaman 35 B Gladhen 6 nomer 3

H

• Harda walépa tegesé tumindak sing ora patut, ditakoni malah ganti takon
• Hasta kukila warsa tegesé pralambang saka wong urip nalika wis tuwa umuré
• Hèr gung raja manah anung tegesé wong sugih, pangkaté dhuwur, lembah manah, lan ngurmati sapadha-padha
• Hèru cakra tegesé sang raja sing dipercaya ngeculaké rakyaté saka kasangsaran
• Holopis kuntul baris tegesé nindakake pagawéyan bebarengan
• Hyang kalingga surya tegesé panuntun gedhé sing bisa ngayomi lan misuwur ing bebrayan
• Hyang Sukma Adiluwih tegesé kabèh sing ana ing donya iki wis dadi kersané Gusti, kaya ngapa apiké gawéyan manungsa isih adoh banget sampurnane saka apa sing dicipta dening Allah

I

• Idu didilat maneh tegesé narik manèh ukara-ukara sing wis diujaraké
• Idu geni tegesé apa sing diujaraké mesthi kedadèn
• Ilang jaraké kari jailé tegesé sipat wicaksanané ilang, kari sipat alané
• Ilang leginé kari ampasé tegesé wong sing wis ora bisa mènèhi paédah, dilalèkaké jasané
• Ilang-ilangan endhog siji tegesé wong tuwa sing wis ora gelem ndhaku anak amarga duraka
• Ilu-ilu kapiluyu tegesé wong sing senengé mung mèlu-mèlu
• Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri andayani tegesé pemimpin nalika ana ing ngarep kudu bisa dadi patuladan, nalika ana ing tengah bisa nggatokaké rakyaté, lan nalika ing buri bisa mènèhi panyengkuyung
• Ing sandhi praléna tegesé wong sing tumindak wewadi lan grusa-grusu saéngga gawe cilaka wong liya
• Iwak lumebu wuwu tegesé wong sing gampang kapusan amarga bodho

J

• Jail mringkil tegesé wong sing tumindak ala ora patut didadèkaké kanca
• Jajah desa milang kori tegesé wong sing seneng lalungan lan nyawangi akèh papan panggonan
• Jalma angkara mati murka tegesé kangèlan amarga nesuné dhéwé
• Jalma limpat seprapat tamat
• Jamur ing mangsa katiga tegesé kadadéyan sing arang kedadèn
• Jaran kerubuhan empyak tegesé kapok banget
• Jarit lawas ing sampiran tegesé duwé kalantipan nanging ora digunakaké
• Jer basuki mawa beya tegesé kanggo nggayuh mimpi butuh pangorbanan
• Jati ketlusuban luyung tegesé wong-wong apik sing kalebon wong-wong ala sing banjur ngrusak
• Jiniwit katut tegesé yèn sedulur sedhih mèlu ngrasa sedhih
• Jujul wuwul tegesé perkara sing tambah angèl
• Jurang growah ora mili tegesé wong sing mesthi mblénjani janji

K

• Kacang mangsa ninggal lanjaran: Kabiasane anak niru wong tuwané
• Kadang konang: Gelem ngakoni sedulur mung karo sing sugih
• Kalah cacak menang cacak: Samubarang penggawéyan luwih becik dicoba dhisik bisa lan orané, ing ukara iki 'cacak' tegese nyoba
• Kandhang langit, bantal ombak, kemul mega: Wong sing ora duwé papan panggona
• Katon koyo cempaka sawakul: Tansah disenengi wong akeh
• Kaya banyu karo lenga: Wong kang ora bisa rukun
• [Kakèhan gludhug kuraug udan]]: Akèh omongé ora ana nyatane
• Kebanjiran segara madu: Nemu kabegjan kang gedhe banget
• Kebat kliwat gancang pincang: Tumindak sing kesusu mesthi ora kebeneran
• Kebo bule mati sétra: Wong pinter ning ora ana sing merlokaké
• Kebo ilang tombok kandhang: Wis kelangan ngetokaké wragat manèh kanggo nggoleki malah ora ketemu pisan
• Kebo kabotan sungu: Rekasa merga kakèhan anak
• Kebo lumumpat ing palang: Ngadili prakara ora nganggo waton
• Kebo mulih menyang kandhangé: Wong lunga adoh bali menyang omah manèh
• Kebo nusu gudel: Wong tuwa jaluk wuruk wong enom
• Kegedhen empyak kurang cagak: Kegedhen kakerepan nanging kurang sembada
• Kajugrugan gunung menyan: Oleh kabegjan kang gedhé banget
• Kekudhung welulang macan: Ngapusi nggawe jeneng wong kang diweden
• Kelacak kepathak: Ora bisa mungkir, jalaran wis kabuktèn
• Kena iwake aja nganti butheg banyune: Sing dikarepake kelakon ning aja nganti gawe rusak/ramé
• Kencana katon wingka: Senajan apik nanging ora diseneng
• Kendel ngringkel, dhadhag ora godak: Ngaku kendel tur pinter jebu1 jirih tur bodho
• Kenès ora ethes: Wong sugih umuk nanging bodho
• Keplok ora tombok: Wong senengané maido thok, ora gelem mélu cawe-cawe
• Kére munggah bale: Batur dipek bojo karo bendaran
• Kere nemoni malem: Wong kang bedhighasan / serakah.
• Kerot ora duwe untu: Duwe kekarepan ning ora duwé bandha/ wragat
• Kerubuhan gunung: Wong nemoni kesusahan sing gedhé banget
• Kesandhung ing rata, kebentus ing tawang: Oleh cilaka sing ora dinyana nyana
• Ketula-tula ketali: Wong kang tansah nandhang sengsara
• Kethek saranggon: Kumpulan wong kang tindak ala
• Kleyang kabur kanginan, ora sanak ora kadang: Wong sing ora duwe panggonan utawa omah sing tetep
• Klenthing wadah masin: Angel ninggalake pakulinan tumindak ala
• Kongsi jambul wanen: Nganti tumekan tuwa banget
• Krokot ing galeng: Wong kang mlarat banget
• Kriwikan dadi grojogan: Prakara kang maune cilik dadi gedhe
• Kumenthus ora pecus: Seneng umuk nanging ora sembada
• Kurung munggah lumbung: Wong asor /cilik didadèkake wong gedhe
• Kuthuk nggendhong kemiri: Manganggo kang sarwa apik/aji liwat dalan kang mbebayani
• Kutuk rnarani sunduk ula marani gepuk:Njarag marani bebaya
• Kuncung nganti temeka gelung:Suwe banget anggone entèni.

L

• Lali karo barute
• Ladak kecengklak
• Lahang karoban manis
• Lambe setumang kari samerang
• Lanang kemangi tegese wong lanang kang jirih utawa wedhian
• Legan golek momongan
• Lumpuh ngideri jagad

M

• Maju tatu mundur ajur: Prakara kang sarwa pakéwuh
• Matang tuna numbak luput: Tansah luput kabèh panggayuhané
• Manuk emprit abuntut bedhug: Tegese perkara alit digedhe-gedheaeke
• Meneng widara uleran:Katon anteng nanging sejatiné ala atine
• Menthung koja kena sembagine:Rumangsané ngapusi, nanging sejatine malah kena apus
• Merangi tatal: Mbalèni pakaryan kang wus rampung, tuladhané, guru mulang murid kanthi wulangan kang wus diparingaké guru liyané.
• Mikul dhuwur, mendhem jero: Bisa njunjung drajat wog tuwa
• Mrojol selaning garu:Wong kang luput saka bebaya
• Mulat sarira angrasa wani, rumangsa melu andarbeni, wajib melu angrukebi:

N

• Nabok nyilih tangan
• Nawu lintang
• Ngagar metu kawul
• Ngemut legining gula
• Nglungguhi klasa gumelar
• Nguyahi banyu segara
• Ngrusak pager ayu
• Ngundhuh wohing pakarti
• Nguthik uthik macan dhedhe
• Nucuk ngiberake
• Nututi layangan pedhot
• Nyangoni kawula minggat
• Nyunggi lumpang kentheng

O

• Obor blarak : pagawéyan kang mung grengseng sedhela waé, kaya obor seka blarak kang mung panas sedhela nanging banjur mati.
• Opor bebek mentas awake dhewek : rampung saka rekadayané dhéwé.
• Ora gonja ora unus : wong sing ala rupané, atiné uga ala.
• Ora mambu enthong irus : Dudu sanak dudu kadang.
• Ora ono banyu mili mendhuwur : wataké anak biasané niru wong tuwané.
• Ora ono kukus tanpa geni : ora ana akibat tanpa sebab.
• Ora tembung ora tawung : njupuk barangé liyan tanpa kandha dhisik.
• Ora uwur ora semburora aweh opo opo.
• Othak athik gathuk
• Othak athik didudut angel

P

• Pakulinan iku kodrat sing kapindho.
• Palang mangan tanduran
• Pandhitane antake
• Pitik trondhol diumbar ing padaringan
• Pupur sak durunge benjut
• Pupur sawise benjut

R

• "Rawe-rawe rantas malang-malang putung
• Rebut balung tanpa isi: Regejegan perkara kang sepélé.
• Rindik asu digithik

S

• Sabaya pati, sabaya mukti rukun nganti tekan ing pati (rukun sampai mati)
• Sadumuk bathuk, sanyari bumi
• Sandhing kebo gupak
• Sapa gawé nganggo
• Sapa sira sapa ingsun
• Sapa sing salah bakal séléh
• Sedhakep awe awe
• Sembur sembur adus, siram siram bayem
• Sepi ing pamrih rame ing gawe: Seneng tumindak becik marang wong liya tanpa ngarep-arep piwales.
• Sing bisa rumangsa, aja rumangsa bisa
• Sugih tanpa bandha, digdaya tanpa aji, nglurug tanpa bala, menang tanpa ngasorake
• Sumur golek timba

T

• Tega larane ora tega patine
• Tembang rawat-rawat, ujare bakul sinamberawa
• Timun jinara
• Timun mungsuh duren
• Timun wungkuk jaga imbuh
• Tinggal glanggang colong playu
• Tumbak cucukan
• Tumbu oleh tutup
• Tuna sathak bathi sanak
• Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati
• Tulung menthung

U

• Ubaya saksi.
• Ubut saksi.
• Udan gemblong omahe wong, udan gaplek omahe dhewe, meksa luwih becik ing omahe dhewe.
• Ulah semu.
• Ujaring wong pepasaran.
• Ula marani gebug.
• Ulangan cumbon.
• Ulat madhep ati arep.
• Ula-ula dawa.
• Undhaking pawarta sudaning kiriman.
• Undhaking pawarta sudaning titipan.
• Undha usuk.
• Ungak-ungak pager arang.
• Unjal angempan.
• Upaya prabeda.
• Upaya saksi.
• Urik klelet candhu tike.
• Urun rembug.
• Urun wudhu.
• Usung-usung lumbung.
• Utange nurut wulu.
• Utang lara nyaur lara, utang pati nyaur pati.
• Utang nyaur, nyilih ambalekake.
• Uwot gedebog.
• Uyah kecemplung segara.

W

• Wis kebak sundukane
• Witing tresna jalaran saka kulina
• Wiwit kuncung nganti gelung
• Wong legan golek momongan

Y

• Yitna yuwana lena kena
• Yiyidan mungging rampadan
• Yoga anyangga yogi
• Yuyu rumpung mbarong rongé
  
  
  Sumber:
  http://jv.wikipedia.org/wiki/Paribasa_lan_Saloka_Jawa